W przypadku rozwodu często powstaje spór między małżonkami o sposób wychowania wspólnych dzieci, które do pełnoletności pozostają pod władzą rodzicielską przysługującą co do zasady obojgu rodzicom. W wyroku orzekającym rozwód sąd obligatoryjnie orzeka o: władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków, kontaktach rodziców z dzieckiem (chyba że małżonkowie złożą zgodny wniosek to wtedy, sąd nie orzeka w tej kwestii) oraz w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka (art. 58 ustawy z dnia 25.02.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst pierwotny Dz. U. z 5.03.1964 r. Nr 9, poz. 59; tekst jedn. Dz. U. z 2017 r. poz. 682; zm.: Dz. U. z 2018 r. poz. 950; z 2019 r. poz. 303, poz. 1146).
Czym jest władza rodzicielska?
Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowywania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw. Dziecko winno rodzicom posłuszeństwo. W sprawach, w których może samodzielnie decydować i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców. Jednak jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, rodzice przed powzięciem decyzji w ważnych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać oraz w miarę możliwości uwzględnić jego rozsądne życzenia. Rodzice powinni wykonywać władzę rodzicielską tak jak wymaga tego dobro dziecka i interes społeczny. Wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je do pracy odpowiednio do jego uzdolnień. (art. 95, 96 krio)
W kwestii sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków, jeżeli jest zgodne z dobrem dziecka. Jeżeli małżonkowie nie przedstawili porozumienia sąd rozstrzygając o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem, uwzględnia prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców. Jeżeli jest rodzeństwo to powinno się wychowywać wspólnie, jeżeli jest to zgodne z dobrem każdego dziecka.
Sąd może rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej poprzez:
- powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom,
- powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego z nich do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka,
- zawieszenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców,
- pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców.
Powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice decydują wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie.
Żadne z rodziców nie może jednak reprezentować dziecka, również przed sądem lub innym organem państwowym, przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską oraz przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców alimentów.
Zgodnie z uchwałą SN z dnia 18.03.1968r., III CZP 70/66, pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom wymaga ustalenia, że wzajemny stosunek małżonków oraz inne okoliczności, a przede wszystkim ich dotychczasowy stosunek do dzieci oraz wzajemne kontakty w tym zakresie, zapewniają szansę zgodnego wykonywania przez oboje rodziców władzy rodzicielskiej wspólnie, w sposób odpowiadający dobru dziecka i interesowi społecznemu. Należy zwrócić również uwagę na Istotną kwestię, że sytuacja materialna rodziców nie może stanowić czynnika decydującego o rozstrzygnięciu w przedmiocie władzy rodzicielskiej (orz. SN z 23.01.1956 r., 4 CR 431/57).
Powierzenie wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego
W przypadku powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i ograniczenia władzy rodzicielskiej drugiemu z nich do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, sąd konkretnie precyzuje, które spośród praw i obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej będą przysługiwały jednemu z rodziców po rozwodzie (uchwała SN z 18.03.1968r., III CZP 70/66). Może to nastąpić np. poprzez zastrzeżenie w wyroku, że zgoda drugiego z rodziców jest konieczna we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby małoletnich dzieci, lub poprzez ograniczenie obowiązków i uprawnień małżonka, któremu nie powierzono wykonywania władzy rodzicielskiej do decyzji co do kwestii związanych ze zmianą miejsca pobytu dzieci, ich leczeniem, z wyborem szkoły, zawodu, z organizowaniem ich wczasów, wypoczynku itp.
Ponadto zgodnie z wyrokiem SN z 3.03.1999 r., III CKN 1095/98 błędny jest pogląd, że jeżeli matka daje gwarancje należytego wykonywania władzy rodzicielskiej, to sąd rozwodowy zawsze powinien jej powierzyć wykonywanie władzy. Sąd rozwodowy powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi temu z rodziców, który pełniej odpowiada wymogom związanym ze sprawowaniem pieczy nad dziećmi. Wynika z tego, że władzy rodzicielskiej nie przyznaje się automatycznie w każdym przypadku matce.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców
Zawieszenie wykonywania władzy rodzicielskiej sąd może orzec w razie przemijającej, niezawinionej przeszkody, czyli takiej, która w niezbyt odległym czasie przestanie istnieć. Zawieszenie władzy rodzicielskiej, nie pozbawia władzy rodzicielskiej, ale ma podobny skutek, ponieważ rodzice nie mogą jej wykonywać. Podobnie jak przy pozbawieniu władzy ustanawia się dla dziecka opiekę. Przeszkoda taka musi leżeć po stronie rodziców, może być to m. in. długotrwały pobyt za granicą (wyrok SN z dnia 29.11.1999 r., III CKN 483/98). Jednak na czas wyjazdu rodziców dziecko może zostać pod pieczą odpowiedzialnej osoby. Przy rozstrzygnięciu w tej kwestii bierze się pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy. Jeżeli przyczyna ta odpadnie, zawieszenie będzie uchylone, jednak nie nastąpi to el lege lecz w drodze orzeczenia o uchyleniu zawieszenia.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców
Pozbawienie władzy rodzicielskiej sąd orzeka gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Jeżeli ustanie przyczyna, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko, co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do niego zachodzi którakolwiek z powołanych powyżej przyczyn (postanowienie SN z dnia 12.09.2000 r., III CKN 1143/00). Trwałą przeszkodę może stanowić choroba psychiczna (wyrok SN z 19.01.1999 r., II CKN 744/98 r.,), kara długoletniego pozbawienia wolności (postanowienie SN z 10.05.2000 r., III CKN 775/00). Za nadużycie władzy rodzicielskiej i rażące zaniedbywanie wynikających z niej obowiązków mogłoby być uznane celowe izolowanie dziecka i jego psychiczne sobie podporządkowanie (postanowienie SN z 1.10.1998 r., I CKN 834/98). Jako naruszenie obowiązków może zostać uznane uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadużywanie alkoholu i uprawianie przestępczego procederu (postanowienie SN z 12.01.2000 r., III CKN 834/99).
Uchylenie rozstrzygnięcia w sprawie władzy rodzicielskiej
Prawomocne rozstrzygnięcie sądu rozwodowego w sprawie władzy rodzicielskiej, może zostać zmienione w przypadku zmiany okoliczności. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zawarte w wyroku orzekającym rozwód (art. 106 krio). Sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie z urzędu (art.570 kpc). Jeżeli ktoś zna zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o tym sąd opiekuńczy. Obowiązek ten dotyczy przede wszystkim urzędów stanu cywilnego, notariuszy, sądów, prokuratorów, komorników, organów samorządu i administracji rządowej, organów Policji, placówek oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.