Zasadą jest, że instytucja małżeństwa podlega ochronie. Zgodnie z art. 18 Konstytucji małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczpospolitej Polskiej.
Rozwód jest dopuszczalny jeżeli występują pewne okoliczności określone w przepisach prawa. Kwestię rozwodu reguluje ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku, Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 2019.2086 t.j. z dnia 2019.10.30), Dział IV, w art. 55 – 61 (krio)
Zupełny i trwały rozkład pożycia
Każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, chyba że wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. W takiej sytuacji sąd może orzec rozwód jeżeli drugi małżonek wyrazi na to zgodę albo ze odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Przepisy krio precyzuje liczne orzecznictwo. Przykładem jest uchwała SN cała izba SN – Izba Cywilna z dnia 28.05.1955r., I CO 5/55, według której zasadniczą przesłanką orzeczenia rozwodu jest istnienie powstałego z ważnych powodów zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków. Pożycie małżeńskie wyraża się w szczególnego rodzaju wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej. Ustanie któregokolwiek z elementów tej wspólnoty należy uznać za objaw rozkładu pożycia, nie przesądzając stopnia rozkładu. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej może w konkretnym przypadku nie stanowić objawu rozkładu, jeżeli wynika ono z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami życiowymi (np. praca za granicą). Do uznania, że między małżonkami brak jest wspólnoty duchowej nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego stosunku ich do siebie. Chodzi tu o więź charakterystyczną dla duchowej wspólnoty małżeńskiej. Należy przyjąć, że rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Do uznania, że rozkład jest trwały wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Przy ocenie tych okoliczności należy mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków. Tylko ważne powody mogą doprowadzić do powstania zupełnego i trwałego rozkładu. Oddalenie powództwa o rozwód musi być natomiast oparte na ustaleniu konkretnych okoliczności, z których wynika, że orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne np. z dobrem małoletnich dzieci.
Wina rozkład pożycia
Orzekając rozwód sąd, co do zasady, orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia, chyba że małżonkowie zgodnie żądają by sąd zaniechał orzekania o winie. W takim wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Za wyrokiem SN z dnia 5.12.1997r., I CKN 597/97, należy przyjąć, że pojęcie winy w prawie cywilnym w ogólności, w tym także winy przy rozwodzie obejmuje element obiektywny i subiektywny. Element obiektywny zachodzi wtedy, gdy zachowanie małżonka narusza jego obowiązki ustawowe lub wypływające z zasad współżycia społecznego. W ocenie zachowań małżonka mowa tu o bezprawności jego zachowań. Element subiektywny polega na naganności zachowań, na zarzucalności czynów czy zaniechań. Specyfika orzekania o winie przy rozwodzie polega na tym, że wnikliwą analizą trzeba objąć jej element subiektywny. Chodzi tu o analizę psychologiczną, choć jej przedmiotem są jedynie zewnętrzne objawy wewnętrznych przerzyć. Ostateczna ocena naganności (zarzucalności) opiera się na kryteriach głównie moralnych, a nie prawnych. Ocena moralna wymaga uwzględnienia okoliczności i uwarunkowań, w jakich człowiek realizuje konkretne zachowania.
Ponadto zgodnie z wyrokiem SN z dnia 28.01.2004r., IV CK 406/02, za zawinione, na gruncie przepisów rozwodowych, uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (tj. art. 23 kro, art. 24 kro, art. 27 kro) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Nie jest konieczne, dla przypisania winy małżonkowi, objęcie zamiarem spowodowania, poprzez działanie lub zaniechanie, rozkładu pożycia prowadzącego do rozwodu. Wystarczy możliwość przewidywania takich skutków. Natomiast nie można przypisać małżonkowi winy w razie jego niepoczytalności, także w przypadku nawet przemijających zakłóceń psychicznych.
Obowiązki małżeńskie wynikające z przepisów prawa to np. to, że:
– małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. (art. 23 krio)
– małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny; w braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. (art. 24 krio)
– oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swoich sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. (art.27 krio)
Zgodnie z wyrokiem SA w Białymstoku z 8.12.1994r., I ACr 346/94, „kodeks rodzinny i opiekuńczy nie wyodrębnił specjalnej konstrukcji winy. Dla jej określenia należy posługiwać się więc instytucją winy według pojęć kodeksu cywilnego wprowadzonych na gruncie art. 415 w zw. z art. 425 kc. Brak subiektywnego elementu winy przesądza o tym, że powodowi, jako człowiekowi choremu psychicznie nie można przypisać winy cywilnej za obiektywnie złe postępowanie w czasie nasilenia się choroby, gdyż nie jest on wówczas w stanie prawidłowo oceniać swojego postępowania, ani kierować nim.” Zgodnie z powołanymi powyżej przepisami kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. Jednakże kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków, ten obowiązany jest do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
Ważną kwestią jest fakt, że aby przyjąć winę małżonka należy ustalić, że jego zachowanie przyczyniło się do powstania lub pogłębienia rozkładu pożycia. Obojętne jest natomiast w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do tego. Nierówny stopień winy nie wyklucza uznania ich współwinnymi. Przy rozwodzie nie ma znaczenia, który z małżonków ponosi winę większą, a który mniejszą. (wyrok SN z dnia 29.06.200r., V CKN 323/00)
Podsumowując powyższe można przytoczyć wyrok SA w Katowicach z dnia 12.03.2010r., I ACa 35/10. Według niego aby orzec o winie należy ustalić czy zachowanie małżonka narusza normy prawne lub zasady współżycia społecznego, które określają obowiązki małżonków, następnie czy zachowania te są zawinione, chodzi o winę umyślną i nieumyślną, następnie sąd musi ustalić istnienie związku przyczynowego pomiędzy postępowaniem małżonka a powstałym rozkładem pożycia małżeńskiego.
Ponadto zgodnie z uchwałą SN z 24.11.2006r., III CZP 106/06, w postępowaniu apelacyjnym strona procesu rozwodowego może cofnąć wyrażone przed sądem pierwszej instancji żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia.
Dodatkowe rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym
W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o:
– władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków
– kontaktach rodziców z dzieckiem
– w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.
Małżonkowie mogą sporządzić pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd uwzględnia je jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. W braku takiego porozumienia, sąd uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
– Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwiam wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.
– Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Powrót do nazwiska
W ciągu trzech miesięcy od chwili uprawomocnienia się orzeczenia rozwodu małżonek rozwiedziony, który wskutek zawarcia małżeństwa zmienił swoje dotychczasowe nazwisko, może przez oświadczenie złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem powrócić do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa.
Alimenty
W przypadku rozwodu małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednak gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków rozwiedzionych drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy o obowiązku alimentacyjnym między krewnymi.